Megrel Dilbilimci Guram Kartozia ile Lazca Röportaj

Lazca bilenler için.

10 Aralık 2010'da Vefat eden Guram Kartozia ile yaptığımız röportaj. Sanırım 2009'da yapmıştık röportajı.

Guram K̆art̆oziaşk̆ala Roportaji

Guram Kartozia ile Guram'ın evinde.

Lazuri do Margaluri Nenaşi didi maçkinale Guram K̆art̆oziaşa vidit do zabuni ort̆unati çku kemç̆opes musafiri. Viditi k̆omp̆it̆uri muşis muxers do mutxape ç̆arums, içalişams. Vuk̆itxit “Zabuni rer do xolo gaçalişeni?”, Miǯves “Va viçalişik̆o himdos dovizabuner!”

Şineri Margali Guram K̆art̆oziaşk̆ala Lazuri do Megreluri nenapeşeni visinapit:

Aleksi: Guram K̆art̆ozia, muk̆u ǯaneri re, so dibadi?

Guram: Mai? Sumeç do vit̆oxut ǯaneri vore. Tbilisis dovibadi. Çkimi nana-baba Margalepe renan. Nokalakari oran. Ma hako virdi, Tbilisis.

Aleksi: Beronaşendoni Margaluri do Korturi kogiçkun himdos?

Guram: Beronaşen, ç̆ut̆a na vort̆i mʒika miçkut̆u, k̆ai va miçkut̆u, ama uk̆ule samargaloşa na meftite hek k̆ai  kodoviguri.

Aleksi: Lenguist̆ik̆a oguru do oçalişus muç̆ote gogaşinu?

Guram: Ma saşualo sk̆ola (lise) voçodinişuk̆ule universit̆es amafti; Tbilisişi Devlet̆işi Universit̆e. Pilologiuri Pakult̆et̆işa K̆avk̆asiuri Enebis Ganqopilebaşa (Kafkas Dilleri Bç̆lk̆mk̆) amafti. Margaluri do Lazuri himdos gevoç̆k̆i ogurus.

Aleksi: Lazuri nena muç̆ote gainteresu?

Guram: Leksiepe mik̆itxomt̆es p̆roposorepek. P̆roposorepert̆es Arnold Çikobava, Sergi Jğent̆i, Varlam Topuria, Ant̆on K̆iziria çkimi mamgurapalepert̆es. Him leksiepe rt̆u Lazurişi. Ma ti hekole mainteresu.

Aleksi: Dokt̆ora skanişi tema mu rt̆u?

Guram: Him vaxtis uǯomert̆es “asp̆irant̆ura”. Asp̆irant̆ura dovoçodini, asp̆irant̆uraşi tigemçanu rt̆u P̆roposori Varlam Topuria. Ma Margaluri, Lazuri, Svanuri nenapeti viguri do şilya çxovroş sumeneçdoar ǯanas mefti sarpişa, t̆ekst̆epe ok̆orobu şeni.

Aleksi: Muk̆u ǯaneri ort̆i himdos?

Guram: Eçdoşkvit.

Aleksi: Ok̆açxe, asp̆irant̆ua oçodinişuk̆ule Lazuri Nenaşeni mupe içalişi?

Guram: Ma hak, Gurcistanis na skidurt̆es iya Lazepe bz̆iri; Sarpi, uk̆ule Aç̆aras kyoepe gofti. Maartani şilya çxovroş sumeneçdoovros gamaxtu, ovro p̆aramiti “Kartuli Lit̆erat̆uris Sak̆itxebi” coxoni k̆rebulis.

Aleksi: Dokt̆orant̆i sk̆aniti oçodinişuk̆ule Lazuri nena şeni dido ginç̆arun st̆at̆iape.

Guram: Ho do başk̆a başk̆a dulyapes bikomt̆i. Bibliot̆ek̆ati viçalişomt̆i do başk̆a sk̆olasti dovoguramt̆i. Do ok̆ule Vepxist̆qaosanişi akademik̆uri t̆ekst̆i viçalişi do pxaziri. Şilya çxovroş jureneçdojur ǯanas maartani lazuri t̆ekst̆i kogamoviği. Sarpis, Aç̆aras, Apxazetis do dulyaşeni na moxtes Lazepeşi osinapupe p̆ç̆ari.

Aleksi: Ok̆açxe si Turkiyeşa idi tekst̆epe ok̆orobuşeni. Himdos muç̆ote idi?

Guram: Nek̆na goinǯk̆u, Sarpişi nek̆na. Şilyaçxoroş otxoneçdovit ǯanas do otxoneçdovit̆ojur ǯanas heko vort̆i. Otxo fara vidi, ar tutate, sum tutate dobdguti vidisis.

Aleksi: Himdos muç̆ote idi Turkiyeşa do idisi muti problemi gavuyi t̆ekst̆epe na k̆orobumt̆işi?

Guram: Ma va miğurt̆u muti problemi, mara ok̆ule, ma vidisi miǯves çkimi, mişi musafiri na vort̆i hemus uğurt̆u problemi (z̆iʒams). Hinis uğurt̆u dort̆un. Ma heko vort̆isi Hayati Aykuti Viǯeşi belediye başkani rt̆u. Ma Adans dobdgiti Atinuri, Bomponuri Mevlut Çatanişi oxoris. Bizismeni (işadamı) ort̆u. Hini dido memişveles.

Aleksi: İdisi Adanas dodguti. Lazonati gogilvapuni?

Guram: Ekole kyoimuşişi vort̆i. Atinuri Mevludişi kyoişa vidi, Bomponaşa. Bompona ren, Mamak̆ivati uǯomeran. Emuş doloxert̆u. Mamak̆ivati ren ama Atinurepe, Art̆aşenurepe Mamaç̆ivati zop̆onan.

Aleksi: Viǯeşa, Xopaşa, Arkabişa iditi?

Guram: Ok̆ule vort̆i, Hayati Aykut, haya rt̆u Belediyeşi Başk̆ani Viǯes. Başk̆ani rt̆u. Doğuru ya miǯves.  Belediye başk̆aniti çkunik̆ala na rt̆u şeni problemi var ivu golvaşi. Ma hia momçu ar araba, otomobili do “So ginon hek idi”-ya miǯu do mati vort̆i mteli kyoepes.

Aleksi: Kyoepeşa idasi, mu uǯomert̆i? “Çkimişk̆ala isinapit” uǯomert̆ii? “Tkva doxedit isinapit, ma p̆ç̆arar” uǯomert̆ii?

Guram: Var. Hoo. Vip̆aramitamt̆it, mu ikumt, mu … aya mu uǯomeran, iya mu uǯomeran do heşo. Uk̆ule ma vuǯvi “Ham dixas mu coxon?” Mutepeşi dixaşeni miǯomert̆es do başk̆apeşi var! (z̆iʒams) “Başk̆aşi mu giǯvat?”-ya. Ok̆ule tkves “Aya gorums-ya altuni”. Arteği komoxtu do “Parape kobzirat do ok̆ule ok̆ovirtat-ya”. Ho-ma, ho-ma (z̆iʒams).

Aleksi: Hişo idisi dido na gainteresu mutxape ort̆ui? Lazepe muç̆o ort̆es, muç̆o z̆iri?

Guram: Başk̆a turli. Bazi vorsi, dido axelt̆es çkimi oz̆iru. Bazik zade, dido guri muxtes do maduşmant̆es bazik. Ama dido vart̆es, ç̆ut̆a ç̆ut̆a rt̆es.

Aleksi: Muşeni gaduşmant̆es?

Guram: Va miçkun. Himuşeni ki… Haǯi va oǯk̆er, Tbilisis mu ambari ren? Şilyapeten k̆oçi juroş şilya “ǯadi, ǯadi!” (igzali igzali!) ucoxuman p̆rezident̆i na coxons Mişa, ho! Bazi ort̆as-ya, k̆ai ren-ya, vrosi ren-ya. K̆oçi mteli ar varen.

Aleksi: Tbilisişa moxtisi, na k̆orobi mteli t̆ekst̆epe kogamanç̆arii?

Guram: Ho! Majurani kitabi çkimiti do ham kitabisti kogamap̆ç̆ari t̆ekst̆epe.

Aleksi: T̆ekst̆epe skanis Helimişi Xasanişi leksepe kon. Helimişi Xasani içini dort̆ui?

Guram: Ho! Moçinapu Ǯatek. Ǯate çkimişeni Memedi ren do Memedi dosk̆udun. (z̆iʒams) Emuşi leksepe uk̆ule mç̆ari ma sarpis megaponişen, ğuruşuk̆ule. İa gamiğamt̆u resimepe od mutxa mutxa… Mteli darabape muşi naxat̆epe (resim) uğurt̆u.

Aleksi: Helimişi muç̆oşi k̆oçi rt̆u. Mu ikumt̆u si içinisis?

Guram: K̆uçxeş modvalus ç̆adumt̆u, ç̆umt̆u, remont̆i ikomt̆u. Saertosaʒxovrebelis (ç̆ğrenci yurdu) sik̆idurt̆u, ar odas. Oda muşi darabapes mteli noxat̆epe… İya Sarpulepek momçes haya ç̆areri leksepe.

Aleksi: Helimişişi mteli noç̆arepe mekçesi Sarpulepek?

Guram: Mteli hentepeti var uğurt̆es. Zurab Tandilavak dovu leksepeşi ar ǯigni (kitap).

Aleksi: Lazuri nena do margaluri nena xolos ren ya it̆ran. Si mu izmon hamuşeni? Dialek̆t̆i reni varna nena?

Guram: Haǯi, Marik zop̆ons “Zanuri Ena”, Çikobava uğut̆u st̆at̆iape -- Lazuri Ç̆anuri coxomt̆u himus – “Ç̆anuri do Megruli ar nena ren-ya do Zanuri Nenaşi dialektepie renan”-ya. Bazik “Lazuri do Margaluri Zanuri Nenape ren”-ya − Zanuri Nenape”: Margaluri do Lazuri Nena. Juriti nenaperen-ya. Kartveluri Nenapes ren Kartuli, Svanuri, Zanuri nenape: Megruli do Lazuri.

Aleksi: Si mu izmon?

Guram: Mati haşo; juriti nena ren mara dido xolos renan. Lazepeti haşo zop̆onan: Megrelepe cuma çkini, çkini cumalepe renan-ya do Kartvelepe biz̆aşvili (eksalepe)! Ar ocaxi ren, ocaxi ar ren hek Kortu, Svani, Lazi do Margali ar ocaxişi doloxis renan. Mara Margali do Lazi mtelşen xolos renan. Hemuşeni zop̆onan “Zanuri Enebi: Zanuri Nenape”

Çikobava do başkape zop̆onan: Kartuli, Zanuri do Svanuri nenape. Sum nena: Kartuli, Svanuri, Zanuri. Zanuri zop̆ons jur dialek̆t̆i. Başk̆ape, ma ti bzop̆om: Kartuli, Svanuri, Zanuri Nenape, jur nena: Megruli nena do Lazuri nena.

Aleksi: Lazuri Nena muk̆u dialek̆t̆i uğun, hamuşeni mu izmon?

Guram: Ma viduşur sum dialek̆t̆i ren. Xopur-Çxaluri ar dialek̆t̆i ren do jur subdialek̆t̆i ren, ar. Majura Viǯur-Arkaburi dialek̆t̆i do subdialektepe Viǯuri do Arkaburi. Masuma Atinur-Art̆aşenuri dialek̆t̆i do subdilektepe Atinuri do Art̆aşenuri. Ma haşo viduşur.

Aleksi: Lazuri do Margalurişen gale nam nenapeşeni içalişi?

Guram: Kartuli nenape viçalişi, Korturi, Svanuri do Zanuri. Vepxist̆qaosanişeni do Lazurişeni dido viçalişi.

Aleksi: Lazuri nenaşeni Turkiyes na gamaxtu kitabebepe si takibi gaxeneni?

Guram: Ho, haǯi ma va gomalen. Momincğonaman do dido magdobeli (mk̆teşekkir) vor himuşeni. Him didi leksik̆oni jur ǯana ǯoxle momiğes. Tkva momiğit.

Aleksi: Turkiye do hako Lazuri nenaşeni na ixeninupe, noçeleşipe, kitabepe, jurnalepe ubağuni varna mʒika reni, daha oçalişu diç̆irsi?

Guram: Mʒika, dido mʒika varen ama oçalişu opşa ren mu zop̆on! Dido oçalişu ren. Mteli kyoepe oz̆iru unon do mteli oput̆epe ogoru, t̆ekst̆epe ok̆orobuşi ren.

Aleksi: Si idisi Lazonaşa miti içalişamt̆uyi Turkiyes Lazuri nenaşeni?

Guram: Ma na vort̆i miti var! Ok̆ule bz̆iri Ogni do çkva do çkva…

Aleksi: Lazuri nena andğaneri ndğas muço gaz̆in, xalimuşi muç̆o ren?

Guram: Goiç̆k̆ondinen. Megrelepesti var uçkinan haǯi. Berepes, kyoepe koren, ama noğapes var uçkinan. Beres muşi nenate uğarğalaginon! Ma na mefti Turkiyes ma vuǯvi “Ma mofti tkvanden k̆ai Lazuri dovigura”-ma do “Sarpis k̆ai Lazuri isinapaman do tkva va giçkunan”-ma. Aǯi va miçkun isinapamani, var isinapamani hekti.

Aleksi: Si muç̆o izmon, Lazuri do Margaluri goiç̆k̆ondinaseni?

Guram: Goç̆k̆ondinapa do nenaşi oğuru var iven. Oçalişu en hakti, hekti dido içalişan do oskedinan. Berepes vuğarğalat minonan ocaxis. Margaluri do Lazuri nenate ç̆it̆a ç̆it̆a kitabepe unon gamaxtas.

Aleksi: Aǯi Lazuri nena na içalişaman mipe oran, si mok̆ǯonsi?

Guram: Renan, k̆aepe renan ama, k̆aepe mendaxtes do man ti mendevulur. Otar Kacaia koren, çkimden didi ren. Otxoneçi do didi ren himus.

Aleksi: Turkiyes na skidunan lazepe mu uǯomer soğuni.

Guram: Cumalepe çkimi, cumalepe şk̆imi! Haşoti itkven da! K̆ai rt̆at, vrosi ort̆at! Mteli nena tkvani, Lazuri nena gişkurt̆an, va gogoç̆k̆ondan, berepe tkavis lazuri uxap̆arit, uğarğalit, haşoti itkven! tkva gişkuran! Tkvani cuma Guram!