Yüce Ğormot!!!

Geçenlerde “internet denen bilgi çöplüğünü eşelerken” şöyle bir cümleye rastladım: “Ğormoti: Tanrıların lideri ve evrenin yaratıcısı olduğuna inanılan bir tanrıydı. Tabiat olaylarını o yönlendirir ve gökyüzünde yaşardı. Oxvamelerde belli zamanlarda adına ayinler düzenlenerek kendisinden yardım istenirdi.”

Bunu yazan arkadaş, acaba bu bilgiyi nereden edinmiş olabilir, kuvvetli bir hayal gücünden başka?

Lazcanın Hıristiyanlık öncesi inanışları hakkında ancak tahminlerde bulunabiliriz. Bu cümledeki gibi bir tanımlama yapacak bilgilerimiz yok! “Tanrıların lideri” gibi ifadeler, Yunan politeizmine bir gönderme yapıyor ki o dönem “Laz” inançlarında  bu tür bir politeizm var mıydı ve ğormoti tam olarak neydi, bir tanrının adı mı, yoksa “tanrı” anlamına gelen bir kelime mi?

Neyse bunları koyalım kenara, ğormoti kelimesine gelelim.

Ğormoti, Lazca bir kelime, “tanrı” demek, ancak hemen hemen unutulmuş bir kelime. Ardeşen’de kullanılır, ama “tanrı” anlamına geldiği bilinmez. “Aman tanrım!” mealindeki bazı deyimlerde geçer.

Lazcada ğormot-i, Megrelcede ğoront-i, Gürcücede ğmert-i, Svancada ğêrbet, ğermet, ğermat formları birbirlerinin equivalentidir.

Bu kelimeyi Klimov ğmart- diye reconstructe etmiş, Fähnrich ise ğarmot- diye karar kılmış. İlgili literatür için Fähnrich’in etimolojik sözlüğünün 477. sayfasına bakabilirsiniz, uzatmayayım.

Kelimeyi Klimov Avestaca Ahura Mazdā ile ilişkilendirir. “Bilginin efendisi” demek olan Ahura Mazda Zerdüştlükte en yüce tanrıdır. Ahuramazda kelimesinin farklı formlarını mutlaka duymuşsunuzdur: İslam literatüründe Hürmüz, Orta Farsçada Uhurmezd, Yeni Farsçada Urmezd, Akhamenişçede Hormazd, Partçada Ohrmazd gibi pek çok varyasyonu var dönemlere göre. Ermenicede Aramazd olarak bilinen bu tanrı, Hıristiyanlık öncesi Gürcülerinde de Armazi olarak tanınır ve en büyük iki tanrıdan biri olarak heykeli Mtskheta dağında dururdu.

Zedüştlük, (Mecusilik ya da Mazdeizm) MÖ 600’lerde ortaya çıkmış kısmen tek tanrılı bir dindir. Bu dinin tanrısı olan Ahura Mazda inancı da bu tarihten sonra güç kazanmış ise de Zerdüşt’ten önceleri de bilinen bir mitolojik karakterdi. Mazdeizm İran’ın güçlü hanedanlığı Akhamenişler döneminde popüler bir din olarak yayıldı. İskender’in İran’ı ele geçirmesinden sonra ise bu inanç Elenizm çerçevesinde batıya doğru da genişlemiştir.

Şimdi hatırlayalım, Kolkhis uzun dönem Akhamenişlilerin satraplığı (bir nevi eyalet) olarak buraya bağlı idi. Sarayında tam bir İran etkisi, özellikle altından yapılma süs eşyalarında kendini belli eder. Kişi isimleri bile ekseri İrani dillerdendir. İran’ın bu etkisi zaman zaman azalsa da 5. Yüzyda Hıristiyanlığın kabulu ve hak talepleri 8. yüzyılda İslam fetihlerine kadar devam eder.

5. yüzyılda Lazika malumunuz, İran ile Bizans arasındaki güç çekişmesine sahne olur. Burada iki ayrı güçle birlikte iki ayrı inanç da çarpışır: Mazdeizm ve Hıristiyanlık. Laz kralları Hıristiyanlığı seçerler ama pek çok devlet ileri geleni Zerdüştçülüğü sürdürür.

Savaş diplomasisinde Bizans bölgenin kendilerine ait olduğunu savunurken, İranlılar Lazika’nın eskiden beri İran’a bağlılıklarını dokümanlarla ispatlamaya çalışırlar.

İran-Laz tarihi hakkında söylenecek çok söz var ama konumuza dönelim.

Güney Kafkas dillerindeki ğormot-, ğoront-, ğmert- ğermet- vs. formları, muhtemelden biraz daha kuvvetli olmak üzere Akhamenişçeden bu dillere geçmiştir. Akhamenişçe baş tanrı Hormazd, bu dillerde isimler /h/ ile başlayamadığı için *ğormazd- ve oradan da Lazcaya ğormot-i, Megrelceye ğoront-i (< *ğoromt-i metatezi yoluyla), Gürcüceye ğmert-i son olarak da Svancaya ğermet şeklinde isimlendirilmiş olmalıdır.

Buradaki bir sorun, acaba bu Akhamenişçe kelime direkt Proto-GüneyKafkasçaya mı girip, sonra bu dillerde equivalentler oluşmuştur, yoksa bu dillerde birbirlerinden ödünçlemeler mi söz konusudur?

Gece gece bu kadar kafi diyelim, sorunuz olursa tartışalım! Ya da buradan araştırı verin siz de: Wolfgang Feurstein, "Der sprachliche Reichtum der Kolchis"...

İrfan Çağatay Aleksishi

irfancagatay@hotmail.com