 |
| ǯaribaçxuri buz gibi sularıyla tanınır |
ǯaribaçxuri, Kaçkar Dağlarının Kuzey yamacındaki Cileni Ngola[1]
yaylası içerisinde bulunan bir pınarın adıdır. Bu pınar, yaylanın Kaçkar
Zirvesi’ne yaslanan üst tarafındaki bir kayanın altından doğar ve eğim boyunca
birkaç yüz metre aktıktan sonra Zuğaşk̆ala mevkiinde, Zuğa olarak adlandırılan
buzul gölüne dökülür.
Hidronimi[2]
ilk kez Kartozia tespit etmiştir.[3]
Daha sonraki derlemelerimizde birçok kaynak kişi hidronimi aynı şekilde
zikretmiştir.
Bu yazıda söz konusu hidronimin ve özellikle bu hidronimin ikinci
unsuru olan baçxur-i kelimesinin etimolojisi hakkında bazı değinimlerde
bulunacağız.
ǯaribaçxuri hidronimi birleşik bir kelimedir ve ǯar-i “su; akarsu,
dere, pınar” ile baçxur-i kelimelerinden oluşur. İlk unsur olan ǯari,
Gür.[4] ǯqali, Meg. ǯqari ve Doğu Laz. ǯk̆ari
kelimesinin Batı Lazcasındaki şeklidir. Bu kelimenin etimolojisine uzun uzadıya
değinmeyeceğiz.[5]
Hidronimin ikinci unsuru olan ve bizim bu makalede asıl konumuzu
teşkil eden baçxuri ise günümüz Lazcasında sadece bu hidronimde
karşımıza çıkan, anlamını bilmediğimiz bir kelimedir.
Kelime Gür. ვერცხლი verʒxli ve Meg. varçxili “gümüş”ün Lazcadaki şeklidir. PKZ’da weré1xl̥-
olarak rekonstrukte edilmiştir.[6]
Kelimenin fonolojik geçmişinde PKZ ile Zanca arasındaki temel ses
değişmeleri etken olmuştur. Zanca ve PKZ arasında sıkça görülen bu ses
olaylarını inceleyelim.
*werʒ1xl̥- > *varçxur- > baçxur- değişimindeki ses
olayları: /*e/ > /a/, /* ʒ1/
> /ç/, /*l̥/ > /ur/ ~ /or/ ~ /ir/ ve /*w/ > /b/ değişmeleri ve konsonant
önündeki /r/’nin düşmesidir.
PKZ /*e/ > Laz-Meg. /a/ olur.[7] Temel ses değişmelerinden biridir.
|
PKZ
|
Gür.
|
Laz-Meg.
|
Anlamı
|
|
*meser-
|
meser-i
|
masar-i
|
“kazık”
|
|
*me-
|
me
|
Ma
|
“ben”
|
|
*lek̆w-
|
lek̆vi
|
lak̆vi
|
“enik”
|
|
*tes-
|
tes-l-i
|
tas-i
|
“tohum”
|
|
*eks1w-
|
ekvs-i
|
*akşw-[8]
|
“altı
(6)”
|
PKZ /*ʒ1/ > Laz.-Meg. /ç/ olur.[9]
Temel ses değişmelerinden biridir.
|
PKZ
|
Gür.
|
Laz.-Meg.
|
Anlamı
|
|
*ʒ1xwir-
|
ʒxvir-i
|
*çxvic-[10]
|
“burun”
|
|
*ʒ1ol-
|
ʒol-i
|
*çol-[11]
|
“zevce”
|
|
*z̆eʒ1xl̥-
|
*z̆eʒxl-[12]
|
*z̆açxur-[13]
|
“ateş”
|
|
*ʒ1xar-a
|
ʒxr-a
|
çxoro
|
“dokuz
(9)”
|
|
*oʒ1-
|
oʒ-i
|
eç-i
|
“yirmi
(20)”
|
PKZ’da, özellikle kelime sonunda, önünde bir konsonant bulunan
/*l̥/ > Laz.-Meg. /ur/ ~ /or/ ~ /ir/ (…Кl̥-i > …Кur-i ~ …Кir-i ~ …Кor-i)
olur.[14]
|
PKZ
|
Gür.
|
Laz.-Meg.
|
Anlamı
|
|
*ʒxeml̥-
|
ʒxeml-a
|
ʒxemur-i
|
“gürgen”
|
|
*txaml̥-
|
tx˹r˺aml-i
|
txomur-i
|
“irin”
|
|
*isl̥-
|
isl-i
|
isir-i
|
“Carex
ssp.”
|
|
*zisxl̥-
|
*zisxl-i[15]
|
zisxir-i[16]
|
“kan”
|
|
*z̆1ağl̥-
|
z̆ağl-i
|
coğor-i
|
“köpek”
|
Kelime batı Lazcasında derlendiği için bu ses olayı ile ilgili batı
Lazcasına has bir durumu belirtmek gerekir. Batı Lazcasında ve Doğu Lazcasının
Viǯe (Fındıklı) Diyalektinde bu tür bir etimolojik geçmişe sahip bazı
kelimelerin son hecesindeki /u/ seslisi düşebilir. Buna, bazı kompleks ses
olayları da eklenince kelime tanınamaz hale gelir:
|
PKZ
|
Xopa-Arkabi-Megrelce
|
Viǯe-Art̆aşeni-Atina
|
Anlamı
|
|
*ʒxeml̥-
|
ʒxemur-i
|
ʒx˹r˺emb-i
|
“gürgen”
|
|
*txaml̥-
|
txomur-i
|
tx˹r˺omb-i
|
“irin”
|
|
*ʒ1leml̥-
|
çelamur-e/i
|
çelamb˹r˺-i
|
“gözyaşı”
|
|
*tapl̥-
|
topuri
|
topri/torpi
|
“bal”
|
|
*ǯ1abl̥-i
|
ç̆ubur-i
|
ç̆ubr-i/ç̆urb-i
|
“kestane”
|
|
---
|
mʒxuk̆ubur-i
|
ǯilik̆rumb-i
|
“suteresi”
|
Ancak bu ses olayı, bu tür kelimelerin hepsinde görülmez: daçxur-i,
palur-i, osur-i, oşkur-i vs. Bunun başlıca nedeni /u/ düşmesi sonucu /r/
sesinin /u/ önündeki sese birleşip birleşememesidir. Bunun yanı sıra kelimenin
hece sayısı da önemlidir.
baçxuri kelimesi bu açıdan daçxuri’ye tam olarak benzemektedir.
Batı Lazcasında daçxuri kelimesinin /u/ düşmesi olayına maruz kalmadığı
örneğinden hareketle baçxuri’de de böyle bir ses olayının olamayacağı
rahatlıkla söylenebilir.
PKZ /*w/ > Laz.-Meg. bazen /b/ olur. Diğerleri kadar yaygın bir
ses olayı değildir.
|
PKZ
|
Gür.
|
Laz.-Meg.
|
Anlamı
|
|
*waʒ1-
|
vaʒ-i
|
boçi
|
“koç”
|
|
*wenax-
|
venax-i
|
binex-i
|
“asma;
üzüm bağı”
|
|
*xew-
|
xev-i
|
xab-i
|
“dere”
|
|
*̆tqaw-
|
t̆qav-i
|
t̆qeb-i
|
“deri,
post”
|
Konsonant önündeki /r/ düşmesi. Daha çok iç hecede ünlüden sonra,
konsonant kompleksinden önce gelen /r/ sesinin Lazcada ve özellikle Lazcanın
batı diyalektinde düştüğü, bazen de yerini /n/ sesine bıraktığı görülmektedir.
markval-i makval-i “yumurta”
marçxa maçxa “sığ su; şelale”
marz̆gva maz̆gva “sol (taraf)”
borcg-i bocg-i “çatal ağaç”
Bu ses olayları, Zanca ile PKZ arasındaki temel ses değişmelerinden
bazılarıdır ve bu değişmeler hakkında pek çok örnek ve materyale ilgili
kaynaklarda rastlanabilir.[17]
Meg. varçxil-i < *varçxur- türevinde /u/ > /i/
ve /r/ > /l/ değişimleri söz konusudur. Bu ses olaylarından ilki günümüz
Lazca ve Meg.’sinde sıkça görülür: daçxur-i/daçxir-i “ateş”, mç̆k̆ud-i/
˹m˺ç̆k̆id-i “mısır ekmeği”, t̆ubu/t̆ibu “ılık, sıcak” vs. İkinci ses
olayı ise özellikle etimolojik geçmişi *…Кl̥-i bitimli bir kelime için oldukça
yadırganabilecek bir durumdur. Zira son heceleri …ur-i, …ir-i, …or-i şeklinde
biten kelimelerin özellikle konsonantlarında bir değişim olması zordur. Belli
ki bu örnek bir istisnadır ve belki de /r/’lerden kaynaklı bir disimilasyonun
ya da Krt. varʒxli formunun bir sonucudur.
Ancak Klimov’un bu kökle ilgili gördüğü Meg. barçxal-an-s
“parlıyor, kıvılcımlar çıkarıyor” fiilinde, kelimenin son hecesinin al,
incelediğimiz Laz. kökün ur ve Meg. muadilinin il şeklinde bitmesi kelime
kökünün aslen barçx-, bu unsurların da çeşitli ekler olabileceği
şüphesini uyandırmaktadır.
Kelime hakkındaki genel bilgilerimize devam edelim. Svancada
kullanılan warçxil “gümüş; para, akçe” kelimesi Meg’den ödünçlenmiştir.
Kafkas dillerinde “gümüş” anlamına gelen Avarca гIарац [Řarats],
Lakça арцу [artsu], Dargva арц [arts], Tabasarca арс [ars], Arg. арси [arsi],
Ermenice արծաթ artsat’ kelimeleri
ile PIE *ar(e)-ĝ- kökü bu kelimeyle ilgili görülmüştür.[18]
Sonuç olarak hidronim içinde geçen baçxuri kelimesi, günümüz
Lazcasında unutulmuş olmakla beraber “gümüş” anlamına gelmektedir. Bu kelime
Ardeşen’e özgü bir form olup, Hopa taraflarında *baçxiri formunun
beklenmesi gerekir. Bu hidronim de “gümüş suyu/pınarı” diye Türkçeye
çevrilebilir. Buna benzer bir hidronime Megrelya’da da rastlanır: T̆obavarçxili.
Kaynakça
კარტოზია, გურამ: ლაზური ტექსტები II. გამომცემლობა “მეცნიერება”. თბილისი, 1993.
ფენრიხი, ჰ. - ზურაბ სარჯველაძე: ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბილისი, 1990.
ფენრიხი, ჰ. - ზურაბ სარჯველაძე: ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისი, 2000.
ჩიქობავა, არნ.: შედარებითი ლექსიკონი, ჭანურ-მეგრულ-ქართული. სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალის გამომცემლობა. ტფილისი, 1938.
KLIMOV, Georgj A.: Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages.
Editors: Werner WINTER, Richard A. RHODES, Mouton de Gruyter, Berlin - New
York, 1998.
КЛИМОВ, Г.: Этимологический словарь Картвельских языков. Москва,
1964.
МАРР, Н.: Грамматика чанского (лазского) языка с хрестоматиею и
словарем. СПБ. Москва, 1910.
[1] Bu yayla
Ğvandi (Çayırdüzü) ve Mek̆alesk̆iriti (Dikkaya) köylerinin ortak
tasarrufundadır.
[2] Hidronim: Onomastik’in akarsu, göl, deniz vb. gibi su ile
ilgili unsurların adını inceleyen dalı.
[3] Kartozia s.
364.
[4] Kısaltmalar:
Gür. – Gürcüce, Meg. – Megrelce, Laz. – Lazca, PKZ – Proto-Katrtvelo-Zan Dili,
Zan – Zanca (Megrelo-Laz Dili).
[5]
Penrixi-Sarcvelaz̆e, Klimov, Çikobava ilgili maddeler.
[6] Klimov
kelimeyi werʒ1xl̥- (1964 s. 83; 1998 s. 52),
Penrixi-Sarcvelaz̆e weʒ1xl-/werʒ1xl- şeklinde
rekonstrukte eder (1990 s. 124).
[7] Penrixi-Sarcvelaz̆e
1990 s. 14.
[8] Modern Laz. anşi/aşi,
Meg. amşvi.
[9] Penrixi-Sarcvelaz̆e
1990 s. 18.
[10] Çağdaş Laz. çxvindi/çxindi,
Meg. çxvindi, Gürcücenin Guria diyalektine bir Zanizm olarak: ʒxvinca
‘büyük burunlu’.
[11] Çağdaş Laz. ve
Meg. çili.
[12] Çağdaş Gür. ʒeʒxli.
[13] Çağdaş Laz. daçxuri/daçxiri,
Meg. daçxiri.
[14] Penrixi-Sarcvelaz̆e
1990 s. 21.
[15] Çağdaş Gür. sisxli.
[16] Laz. diʒxiri/dinʒxiri,
Meg. zisxiri.
[17] Penrixi-Sarcvelaz̆e
1990 s. 12-22.
[18] Klimov 1964 s.
18.
