oxorca / oxorža / oxorza / xorža

Neden bu kelimeyle başladığımı anlatayım. Yıllar evvel rahmetli Recai Özgün’ün “Lazlar” adlı kitabını okuduğumda, beni de Lazların anaerkilliğine inandıran bir kelime tahlili aklımdadır. Ona göre oxorca kelimesi, oxori “ev” ve ca “ağaç”ın birleşmesinden oluşmuştu ve tam olarak “evin ağacı, evin direği” anlamına geliyordu. Bu romantik tahlili pek çok kişinin ağzından duydum. Ancak, bu çok hoş, hatta oldukça feminik-sloganvâri tahlilin bir “halk etimolojisi” ya da “yakıştırma” örneği olduğunu öğrenmem uzun sürmedi.

Lazların kadına verdiği “düşünülen” değeri ifade etmesi, bu yakıştırmayı sosyolojik olarak olumlamakla beraber, dilbilimsel olarak bu tahlil tamamen hatalı.

Arnold Çikobava’yı duymuşsunuzdur. Lazca çalışmış Megrel kökenli Sovyet-Gürcü dilbilimci. Onun “Laz-Megrelce-Gürcüce Karşılaştırmalı Sözlük” adlı bir çalışması vardır. 1938’de yayımlanmış. Orada oxori kelimesini incelerken ondan türetilmiş bileşik bir kelime olarak oxorca/oxorz̆a’yı da ele alır.

Onun fikrince kelime Lazca oxori “ev” ve Gürcüce rz̆ali “gelin” kelimelerinin birleşmesinden oluşmuştur: *oxor-rz̆ali.

Kelimenin çoğulunu (oxorz̆al-epe/oxorcal-epe) bu görüşüne destek olarak gösteren Çikobava, ayrıca diyalektlere göre kelimenin /z̆/’li ve /c/’li şekillerinin olmasını da kelimenin orijinalindeki /z̆/ sesine bağlar.

Çikobava ayrıca oxori ile yapılmış “akrabalık, sosyal statü” bildiren başka birleşik isimlerle tezini delillendirir:

oxraskiri “kayınço” < oxori ve skiri “oğul” = “evin oğlu”

oxrasure “görümce” < oxori ve osuri “kız evlat” = “evin kızı”

oxoç̆k̆ura “evin idaresinden sorumlu kadın” < oxori-ş “ev-in” ve Yunanca κυρά kyrá “hanım, hanım efendi” = “evin hanımı” gibi…

Bu arada Ardeşen’deki /z/’li şeklin sebebi, /n/ sesine komşu olmayan bütün /z̆/’lerin /z/’ye dönüşmesi kuralıdır. Atina’da ise kelime başındaki o sesi düşmüştür.

rz̆ali kelimesi Gürcüce dedik. Lazcada kullanılmıyor. Sadece bu birleşik kelimede karşımıza çıkıyor. Eskiden var mıydı da sonradan yerini nusa/nisa’ya bıraktı (Megrelce nosa, nisa)? Bunu bilmiyoruz. Bu arada nusa/nisa kelimesinin de Arapçadan نساء  nisā’ “kadın” Kafkas dillerine girdiğini söyleyebiliriz: Adigece nıse, Çeçence nus  “gelin”…