Lazcada Edatlar Nasıl Yazılır?

Her dilin kendine has iması vardır. Bu imla gramerle, morfolojiyle de alakalıdır tabii.

Lazcanın kendine has imla kaidelerini de yavaş yavaş oturtmak gerekir. Her yazılı dilde olduğu gibi Lazcada da bu konuda bir imla birliğine, standartlaşmaya ihtiyaç var.

Ne yazık ki Lazlar yazma eylemini Türkçeden ve Türkçenin imla yaklaşımından öğrenip uyguladılar. Ancak bu imla yanlışlar hatta “gülünç” diyebileceğimiz yansımalar şeklinde tezahür etti Lazcada.

Buna en bariz örnek edatların yazımıdır.

Doğrusunu söylemek gerekirse, ben de birkaç sene öncesine kadar “timçxu”ları örnek alarak yazdım. Sonra gramer bilgimi geliştirdikçe ve kaynaklara vakıf oldukça bu hataları fark ettim ve son birkaç yıldır “doğru” imla ile yazıyorum Lazcayı.

Doğrudan kastımı aşağıda anlatacağım.

Farkına vardığım bu durumu arkadaşlarımla da paylaştım tabii. Uyardım, diller döktüm bir kısmına, ama “kelimeler uzuyor” gibi oldukça “bilimsel” (!) bir gerekçeyle önerdiğim daha doğrusu Lazcanın  gramatik imlasını kullanmayı kabul etmediler ve kafalarınca yazmayı yeğlediler.

Editörlüğünü yaptığım dergi, gazeteler ve kitaplarda son 4 yıldır kullandığım imlayı içselleştirmiş dostlarım olduğu için de mutluyum.

Şimdi sadede gelelim!

Lazca sonedatlı (postpozisyon) bir dil. En temel edatlarını inceleyip nasıl yazılmaları konusunda fikir yürütelim hep beraber.

Mesela -şk̆ule- “-den sonra” edatı nasıl yazılmalı.

Bunu irdelemeden önce şu kuralı hatırlamak gerekir. Ona da değinip kara gramer bahsini kapatacağım.

Edatların cümleye bağlanabilmeleri için kendisinden önce gelen kelimenin “ismin halleri”nden birinde bulunması gerekir. Bu eklemeli dillerde oldukça genel bir kaidedir.

Lazcanın isim halleri nelerdi hatırlayalım:

1. Absolutif (-i/Ø…)            Amed(i)

2. Ergatif (-k)                       Amedi-k

2. Datif (-s)                          Amedi-s

3. Genitif  (-işi, -iş, -şi, -ş)    Amedi-ş(i)

4. Ablatif (-şen, -şe)            Amedi-şe(n)

5. Latif (-şa)                        Amedi-şa

6. Enstrümantal (-te, -ten)    Amedi-te(n)

Bir de vakt-i zamanında Adverbial (-ot) vardı, ama artık düştü sayılır.

Edadların bir isim hali ile isimlere bağlanması gerektiğini bilen çok bilmiş bir Japon gramercimiz (!) bunlara bir de postpozisyonal diye bir hal uydurmuş. Neden icap ettiğini anlatayım.

-şk̆ule- edadına dönüp açıklayayım. Bu edatı mesela Amedi-şk̆ule “Ahmet’ten sonra” örneğinde değerlendirelim. Burada “şk̆ule”yi başlı başına birleşik bir unsur olarak gören arkadaşlar ve bilge gramercilerimiz “Amedi” isminin ek almadığının, ama alması gerektiğinin farkına varmışlar ve  “postpozisyonel” diye bir hal uydurmuşlar ve her iki unsuru ayrı ayrı yazmışlar: Amedi şk̆ule.

Oysaki öyle mi hakikatken? Burada bir hal eki yok mu?

Var arkadaşlar. Amedi-ş-k̆ule’deki –ş genitif ekinin ta kendisidir.

Diğer edatlara da bakalım:

İsim	Hal eki	Edat	Anlamı
Amedi	-ş	k̆ala	Ahmet ile
Amedi	-ş	(u)k̆ule	Ahmet-ten sonra
Amedi	-şen(i)		Ahmet için
Amedi	-ş	uk̆u	Ahmet kadar
Amedi	-şa	-k-is	Ahmet-e kadar
Amedi	-s (<-ş)	t̆eri	Ahmet gibi

Yani -şk̆ala, - şk̆ule, -şeni, -steri, -şakis’teki ş’ler hal ekleridir!

Bizim Türkçe gramerden beslenen entellerimiz farkında değiller ama...

Türkçedeki “Ahmet tensonra” imlası ne kadar gülünçse, “Amedi şk̆ule” şeklinde yazmak da aynı derece gülünç ve yanlıştır.

Amedişuk̆ule’yi nasıl mı yazacağız? İki seçenek var:

(1) Ya ayrı ayrı: Amediş uk̆ule ya da (2) birleşik: Amedişuk̆ule.

Başka bir alternatifi yok!

Şimdi yukarıdaki edatları şöyle bir eklerine ayırıp irdeleyelim:

-şk̆ala “ile” : -ş dedik genitif eki, k̆ala ise edatımız. Bu edat genitif eki olmadan da kullanılır bazı diyalektlerde: Amedi k̆ala gibi.

-şuk̆ule, -şuk̆ale, -şik̆ule, -şk̆ule “den sonra” : -ş genitif eki dedik, uk̆ule “sonra” demek, bilmeyen varsa. Bazı şekillerde uk̆ule’nin öndeki u düşmüş, değişmiş.

-şik̆u, -şuk̆u, -şuk̆uri “kadar” : -ş genitif eki dedik, k̆u edatımız. Fındıklı’da genitifsiz olarak kullanılır: Amedik̆o “Ahmet kadar”. Diğer diyalektlerde k̆o kökünden türeyen k̆onari şekli kullanılır: Amedi k̆onari “Ahmet kadar”.

-şakis, -şax, -şağa “-e kadar” : Buradaki –şa latif (lative) eki. Ardeşen tarafında bu hal sırf latif ekiyle yapılır: Amedişa (Amedişa hem Ahmet’e hem de Ahmet’e kadar demektir). –şakis’teki –k, -şax’taki –x ve –şağa’daki –ğ aynı unsurun aslı –x olup diğerleri fonolojik varyasyonlarıdır. Son olarak -şakis’teki –s ise datif ekidir. Bununla ilgili konuşacak çok mesela var, ama burası yeri değil. Vyacheslav Chirikba’nın “Abkhaz Loans in Megrelian” adlı makalesini okuyabilir merak edenler.

-şeni, -şena, -şen “için” : Demin Latif hal eki –şa’nın “-e kadar” anlamında da kullanıldığını söyledik ya, -şeni de aynı şekilde edat görevinde Ablatif hal eki –şen’in ta kendisidir. Amedişen p̆i’de “için” anlamı belli eder kendini.

-st̆eri “gibi” : Diğer edatlar şöyle ya da böyle Megrelcede var, ama -st̆eri formu anlaşılmaz bir şekilde yok. Onun yerine Megrelcede –cgu(r)a “gibi” anlamına gelir ki kökeni *-şgura (-ş genitif, guri “yürek”)’dır. -st̆eri’yi derinden inceleyince, edatı şöyle parçaladım: -ş t̆eri. –ş bildiğimiz genitif eki. /ş/ sesi /t/, /t̆/ önünde /s/ye dönüşür: tutaste < tutaşte “ay ışığı”, k̆varistoma < k̆variş toma “karga tüyü; telek” vs. -t̆eri ise muhtemelen Yunanca ταίρι (teri diye okunur) “benzer, eş”.

Hepsini inceledik. “Peki bu edatları nasıl yazmak lazım?” diye sorarsanız tutarlılık adına edatla ismi birleşik yazmaktan yanayım. Neden mi? Çünkü bazı edatlarda genitif eki ile partikel arasında bir kaynaşma söz konusu. Bu kaynaşmayı bozup ayrı yazamayacağımıza göre benim önerim şöyle:

Amedişk̆ala (Amediş k̆ala da olur, ama Amedi şk̆ala cinayettir)

Amedişuk̆ule (Amediş uk̆ule de olur, ama Amedi şuk̆ule cinayettir)

Amedişuk̆ale  (Amediş uk̆ale de olur, ama Amedi şuk̆ale cinayettir)

Amedişik̆ule (Amedi şik̆ule cinayettir)

Amedişk̆ule (Amedi şk̆ule cinayettir)

Amedişik̆u (Amedişi k̆u olabilir, ama Amedi şik̆u cinayettir)

Amedişuk̆u (Amedi şuk̆u cinayettir)

Amedişuk̆uri (Amedi şuk̆uri cinayettir)

Amedişakis (Amedi şakis cinayettir)

Amedişax (Amedi şax cinayettir)

 Amedişağa (Amedi şağa cinayettir)

Amedişeni (Amedi şeni, Amedi şena, amedi şen cinayettir)

Amedist̆eri (Amedi st̆eri cinayettir)

Bir şey daha eklemeyi uygun görüyorum.
Her ne kadar bu imlayı Türkiyedeki Laz aydınlarına ben anlatmaya çalışmışsam da bunu icat eden ben değilim. 1929'da İskender Chitaşi'de böyle yazmış, Çikobava, Kartozia, Jğenti de böyle yazmış, Helimişi Xasani'de...
Neden mi? Doğrusu bu da ondan!