Lazca Sumexi "Hemşinli" Adı Üzerine

Bütün Hemşinlilerin anayurdu Rize'nin Hemşin, Çamlıhemşin ve Çayeli Senoz-Kaptanpaşa köyleridir, ki buraya Hemşin, bu memleketin insanlarına da Hemşinli denir. Hopa Hemşinliler dahil, batıda ve doğuda yaşayan bütün Hemşinliler çeşitli dönemlerde işbu Hemşin'den gitmedirler. Bu dağılma muhtemelen 18. yüzyılda yaşanmıştır.

Üç dere: Fırtına, Pazar (Pazoni) ve Senoz derelerinin havzasında yaşayan bu topluluk, doğal olarak denize açılma noktasında Lazlarla temas kurmuştur. Bu bölge ile doğrudan teması olan Lazlar, yani Ardeşenli, Çamlıhemşinli ve Pazarlı Lazalar, bu yöre halkına, yani Hemşinlilere Sumexi ve memleketlerine, yani Hemşin'e de Sumexiti derler. Aynı şekilde, Hemşinli kadınlara da Fırtına havzası halkı Sumexisa tabirini kullanır.

Daha iyi anlamak adına özetlersek,

Hemşinli             >> Sumexi

Hemşin               >> Sumexiti

Hemşinli kadın   >> Sumexisa

Yöremizin seçkin (!) tarihçilerinden Muzaffer Arıcı "Rize" adlı kitabında diyor ki, «Lazlar ki, onların da ataları Türk’tür, komşuları Gürcülere Gürcü, Megrellere Megrel, Türklere de Türkçe konuşanlara da SU MEĞHI derler, üç yel/üç kol/üç ok manasını taşır. Yani bu deyim Türkçe konuşanların tümüne şamil olup, Oğuz boyunun Üç oklar grubunu bize gösteren en kuvvetli delildir. Lazlara da mı böyle söyleyin diye baskı yapıldı?»

Muzaffer Bey'in iddia ettiği gibi değil tabii ki, Lazlar sadece Hemşinlilere Sumexi derler, Heşinlilerin Türkçe konuşması üzerinden gidip, bütün Türkçe konuşanlara Sumexi dendiği gibi bir genelleme yapmak yanlış olur. Çünkü herkes, Hemşinliler de dahil olmak üzere anadilleri Türkçe olan Hemşinliler ile Rizelileri birbirinden ayırırlar. Yöre tabiri ile Hemşinliler Hemşinlidir, Rizeliler Horum!

Sumexi'ye gelince, Muzaffer Bey bu kelimeyi Hemşinlilerin Ermeni olmadığına dair bir delil olarak sürer. Kendi etimolojisiyle, Sumexi'yi Lazca sum "üç" ve ixi "yel" ile açıklar ve nasıl başardığı belli olmasa da üç yel'i üç kol'a ve oradan Oğuzların meşhur Üç Ok'una bağlar (http://www.hemsinliyiz.biz/index.php/Thread/19654-Muzaffer-ARICI/).

Peki gerçekten öyle mi?

Etrafımızı biraz araştırınca, kelimenin Muzaffer Arıcı'nın söylediğinin tam tersine bir delil oluşturduğu ortaya çıkıyor. Kafkasya sahasında Ermeni adlandırmaları Lazca Sumexi kelimesi ile uyuşuyor. Gürcüler Ermenilere Somexi, Ermenistan'a da Somxeti diyorlar. Megreller de Somexi'yi kullanıyorlar Ermeni anlamında. Osetler Ermenilere Somix, Abhazlar ise Āş°āmāx̍ diyorlar. Avarlar da Ermenistan'a t͡s’amuq͡χː adı veriyorlar.

Kelimenin net bir etimolojisi  yapılamamış. Ekseri Gürcüce samxreti "güney" anlamındaki kelimeyle açıklanmaya çalışılmış, halk etimolokları tarafından. Fakat daha makul bir önerme Diakonoff tarafından yapılmış. Buna göre Fırat vadisinin üst taraflarını ifade eden ve bir dönem Proto-Ermenilerin Güney Kafkasyalı kabilelerle bir arada ya da komşu olarak yaşadıkları sanılan, Akadca Suxmu, Hititçe Zuhma adı verilen bölgenin isminden Somexi/Sumexi adının Güney Kafkasyalı halkların dillerinde korunmuş olduğu yönünde.

Sonuçta, aslında Lazlar Hemşinlilere Sumexi yani Ermeni diyorlar, kendi dillerinde. Lazların direkt temas kurdukları bu Ermeni toplumu gittikçe Hıristiyan Ermeni gruptan ayrılınca, Türkçe Ermeni kelimesini Ermeniler için, Lazca Sumexi kelimesini de sırf Hemşinliler için kullanır olmuşlar.  Bunun nedeni günümüzde artık Hemşinli ile Ermeni toplumlarının kökensel bir geçmiş yadsınamamakla birlikte, birbirinden oldukça farklı birer grup olarak var olmalarıdır.