Yeni Bilgiler Işığında İskender Chitaşi

İskender Chitaşi, Bakü 1930

İskender Tzitaşi, Iskender Ǯitaşi Rusça: Искандер Циташи Теймуразович İskander Tsitaşi Teymurazoviç (d. Ekim 1904 Viçe - Osmanlı İmparatorluğu — ö. 22 Haziran 1938 Tiflis - Gürcistan SSC) Laz Dilbilimci, eğitmen, yazar ve aktivist.

İlkokula Viçe (Fındıklı)'de başladı. Rusya'da gurbetçilik yapan babasının ve amcasının yanında giderek tahsiline burada devam etti. İlk öğrenimini Rusya'nın değişik şehirlerinde; Batum, Kutaisi ve Voronej'de tamamladı. Komünist olan amcasının da etkisiyle bu fikre gönülden bağlanmış ve bütün hayatını idealist bir Komünist olarak yaşamıştır. Birinci Dünya Savaşıyıllarında, yaşı küçük olmasına rağmen amcasıyla birlikte Kızılordu'ya girdi. 1921'de Mamisson Geçidi harekatına katıldı. 3. ve 2. topçu alaylarında savaştı.

1922'de askerlik yaşı tutmadığından ordudan terhis edildi ve tahsil için Moskova'ya gönderildi. Burada ve Kafkasya'da pek çok Pioner teşkilatının kuruluşunda yer aldı. 1924'te Gürcüstan Komsomolunun Merkezi Komitesi Chitaşi'yi Güney Osetya’ya Pioner teşkilatı oluşturmak için gönderildi, orada 1927'yılına kadar vilayet Pioner bürosunun başkanı ve vilayet komitesi bürosunun üyesi olarak kaldı. Aynı yıl Gürcüstan Lenin Komünist Gençler İttifakı (LKGİ) Merkezi Komitesi Chitaşi'yiAcaristan'a Lazlar arasında çalışmaya göndermiş, burada Vilayet Komitesinin Zaçoroh (Çoruh'un batı bölgesi) ilçesinde eğitici, sonraysa Gürcistan LKGİ Acaristan Vilayet Komitesinin informasyon şubesi müdürü ve ajitasyon-propaganda şubesi müdür muavinliği görevinde çalıştı.

1928'de Vilayet Komitesi Chitaşi'yi Bilimsel Araştırmalar Doğu Halkları Milli ve Etnik Medeniyetler Enstitüsü'ne yüksek tahsil için gönderdi ve burada aspirant (Lisans üstü) oldu. Enstitüde Nikolay Marr'ın derslerini takip etti ve bizzat onun rehberliğinde Lazca çalışmalarına katıldı. Marr'ın Yafetoloji adını verdiği dilbilim kuramı üzerine çalıştı.

Chitaşi'nin Azerbaycanlı eşi Yusufzade-Chitaşi

1929 yılının yazında Gürcistan Komünist Partisi Vilayet Komitesinin milli azınlıklar sektörü Chitaşi'yi, Türkiye'ye kitleler halinde göç eden Abhazya Lazının göçünü durdurmak amacıyla Lazlar arasında çalışmak üzere görevlendirdi.

1929 başında Gürcistan ve Abhazya'daki Lazlarla birlikte Nikolay Marr'ın analitik yöntemi model alınarak, değiştirilmiş Latin karakterlere sahip, ilk Lazca alfabeyi hazırladı. Bu alfabenin kullanıldığı, Lazcanın ilk gazetesi Mçita Murutsxi (Kızıl Yıldız)'yi, Muhammet Vanlişi, Rıza Bibinoğlu, Helim Hazirişi ve Nazım Kurtoğlu ile birlikte 7 Kasım 1929 Perşembe günü yayınladı. Bizzat Mustafa Kemal'in emriyle Türkiye'ye sokulması yasaklanan gazete, Türkiye'den gelen tepki üzerine ikinci sayıdan sonra kapanmıştır.

1930 Mayısında Sovyet Doğu Halkları Enstitüsü'nde tekrar tahsile başladı. Bu dönemde Hasan Xelimişi, Mehmet Aşık gibi Laz gençleriyle tanıştı.

1931 yılı Ocağında Bilimler Akademisi Başkanlık Heyetinin kararı ile Tiflis şehrine, Kafkas Tarih-Arkeoloji Enstitüsü'ne gönderildi. Burada Kafkas Tarih-Arkeoloji Enstitüsü'nün Transkafkasya Tarih-Arkeoloji Enstitüsü'ne, sonra Kafkasoloji Enstitüsüne, daha sonra ise SSCB Bilimler Akademisi Transkafkasya Şubesi'ne çevrilmesine katıldı. Burada 1. dereceli araştırmacı unvanını aldı.

Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin Türkiye'ye
sokulmasını yasaklayan Atatürk imzalı
bakanlar kurulu kararı.

Transkafkasya Şubesi'nin kararı ile Azerbaycan’ın talebi doğrultusunda Bakü’ye Azerbaycan Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü'ne araştırmacı ve aspirantlara dilbilim eğitmeni olarak gönderildi.

Burada 4 Ocak 1933 yılına kadar çalıştıktan sonra 15 Ekime dek, Bilimler Akademisi Transkafkasya Şubesi Azerbaycan Bölümünde önce dil seksiyonunun, sonra dil sektörünün başkanlığını yaptı.

Tümbirlik Komünist Partisi Transkafkasya Komitesi'nin okul birimi kararı ile 1933 Aralık ayında Lazca ders kitapları hazırlamak üzere Sohum'a gitti. Burada üç ay çalışarak ilk Lazca ders kitaplarını hazırladı.

Aynı yıl Bakü'ye dönerek Kafkasoloji Enstitüsü'nde çalışmaya başladı. 1935 yılının Mayısından 1936 yılının Mayısına kadar aynı enstitünün Lazoloji Seksiyonu'nun başkanı ve dil sektöründe de araştırmacı olarak çalıştı.

Bu arada Enstitü bünyesinde Dağıstan dilleri olan Tsakhur ve Udi dilleri için alfabeler hazırladı.

Chitaşi en büyük politik destekçilerinden Nestor Lakoba'nın Aralık 1936'da ölümünden sonra, Gürcistan'ın önde gelen bilim adamalarıyla Laz dili ve Laz sorunu hakkında fikir ayrılığına düştü ve istenmeyen adam durumuna geldi. Özellikle meslektaşı olan ve aynı enstitüde birbirlerine rakip olarak çalıştıkları Arnold Çikobava (1898-1985) ile olan gerginlik giderek büyüdü. Gürcistan’ın en saygın akademisyenlerinden biri olmakla birlikte Lazcaya özel bir ilgi duyan Çikobava Lazcanın edebi bir dil olarak yaşatılması ve Latin kökenli Lazca alfabe konularında Chitaşi ile taban tabana zıt düşmüştü. Çikobava, Lazcanın "ev dili" olarak kalmakla birlikte, Lazlar için edebi dilin Gürcüce olmasını, Lazcanın yazılacaksa Gürcü Alfabesi ile yazılması gerektiğini ve Latin alfabesinin terk edilmesini savunuyordu.

Bu gerginlik Gürcü milliyetçiler ve onların politik bağlantıları ile İskender’in arasını açmıştır. Özellikle alfabe konusundaki fikir ayrılığı o dönem SSCB'deki konjonktürün de bir yansımasıydı. Abhazya’da 1926’da Nikolay Marr tarafından oluşturulan Latin temelli Abhaz alfabesi revize edilerek 1938'e kadar kullanılmış, aynı yıl Gürcü bilim adamlarının baskısıyla değiştirilerek yerine Çikobava ve ekibinin hazırladığı Gürcü Alfabesini getirildi. Sovyetlerde Alfabenin Latinleştirilmesi 1922 yılında başlayan bir eğilimdi ve 1936’da bu politikadan vazgeçilinceye dek Sovyetler'deki pek çok azınlık dili için Latin alfabeleri oluşturulmuştu. 1936’dan sonra bu alfabeler Kirillerştirildi. Ancak Gürcistan kendi hakimiyet alanında Kirilleştirme yerine Gürcüleştirmeyi başardı. Bunda Gürcistan'ın Sovyet iktidarındaki özel konumu, Stalin ve Beria'nın Gürcü olması gibi faktörler etkili olmuştur.

Muhtemelen bir tehlike olarak gördüğü Chitaşi'yi ortadan kaldırmak üzere Çikobava'nın talebi ve Beriya'nın emriyle Chitaşi hakkında 10 Haziran 1938'de, Stalin ve Molotov imzalı "Gürcistan SSC’nde SSCB Yüksek Mahkemesi Askeri Heyeti tarafından yargılanmaya tabi kişiler listesi"ne alındı.

21 Haziran 1938’de Troyka'da yargılandı idam cezasına çarptırıldı, cezası 22 Haziran Çarşamba günü Tiflis'te infaz edildi.

Mahkeme tutanağında Chitaşi'nin ölüm cezasına çarptırılmasına sebep olan suçu "İncelenen dosyalar, kişinin Abhazya'daki Laz halkı arasında casus, isyancı, terörist, yönlendirici faaliyetler yürüten bir organizasyonun aktif üyesi olduğu yönündeki suçlamaları haklı çıkarmaktadır. Bu organizasyonun ilerideki lideri olan kişi, Türk istihbaratı yararına yönlendirici, zarar verici ve casus faaliyetler yürütmüştür." şeklinde açıklanmıştır. Tutanağa "Kişi suçunu kabul etmiştir." notu düşülmüştür.

“Büyük Terör” olarak adlandırılan 1936-38 döneminde Gürcistan SSC'de özellikle Abhazya kökenli 43 Laz aynı ya da benzer gerekçelerle idam edilmiştir.

Mç̆ita Muruʒxi gazetesinde kullanılan Lazca alfabe.

Lazuri Alboni (Laz Alfabesi)

Chitaşi 1929 yazında ilk Lazca dil kurultayını Abhazya'da toplamış ve burada Nikolay Marr'ın geliştirdiği analitik yöntemle Latin alfabesi esaslı ilk Lazca alfabeyi oluşturdu. Ancak bir yıl sonra, bu alfabeyi Türk ve Azeri alfabelerini de dikkate alarak revize etmiş ve ölümüne kadar SSCB'de gerek ders kitaplarında gerekse Laz okullarında okutulan alfabeyi geliştirmiştir. Bununla birlikte, Çikobava gibi Gürcü bilim adamları, bu alfabeyi görmezden gelerek Gürcü alfabesini kullanmışlardır.

Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin 1. sayısı, 1929.

Mç̆ita Muruʒxi Gazetesi (Kızıl Yıldız)

Chitaşi'nin Muhammet Vanlişi, Rıza Bibinoğlu, Helim Hazirişi ve Nazım Kurtoğlu ile birlikte Abhazya'nın Sohum kentinde, Abhazya Komünist Partisi Merkez Yürütme Kurulu'nun yayın organı olarak çıkmaya başlayan gazete, Lazcanın da ilk gazetesidir. Sadece iki sayı yayınlanabilen gazetenin birinci sayısı 7 Kasım 1929 Perşembe günü, İkinci sayısı ise Aralık 1929'da çıkmıştır. Bizzat Mustafa Kemal'in emriyle Türkiye'ye sokulması yasaklanan gazete, Türkiye'den gelen tepki üzerine ikinci sayısından sonra kapanmıştır.

Mç̆ita Lazistani (Kızıl Lazistan) Kolhozu

Abhazya'dan kitleler halinde göç eden Lazlara iş imkanı sağlamak üzere Oçamçire yakınlarındaki Skurça vadisinde kurulmuş bir kolhozdur. Bu kolhozun bir benzeri Abhazya'daki Bzip Vadisinde de kurmuşlardır. Chitaşi'nin kurucularından olduğu kolhoz bir süre sonra dağılmıştır. Kolhoz adından ötürü Türkiye istihbaratı tarafından tehdit olarak görülmüş ve bazı ajanlarla kolhozun dağıtılması için çalışmıştır.

Laz Okulları

Abhazya'da ve Acaristan'ın Sarpi köyünde 1933'te açılıp aralıklarla 1936'ya kadar Lazca eğitim veren okullar. Bu okullarda Chitaşi ve ekibi tarafından hazırlanmış Lazca ders kitapları okutulmuştur. Okullar Gürcistan'ın baskısıyla bazı şahitliklere göre "bu kadar Lazca öğrendiğiniz yeter, artık biraz da Gürcüce öğrenin" diyerek Gürcüceye dönüştürülmüştür.

Lazca Ders Kitapları

Alfabe kitabı "Alboni" 1935

Chitaşi ve ekibinin 1932-1937 yılları arasında Laz okullarında okutulmak üzere hazırladığı ders kitapları şunlardır:

* 1932 Çquni Çhara – Albonişi Supara (Yazınımız - Alfabe Kitabı): Laz çocuklarına anadillerinde okuma-yazma öğretmeyi amaçlayan bir kitaptır. İlk Lazca ders kitabıdır.

* 1933 Oxesapuşi Supara (Hesap Kitabı): Rus matematikçi ve pedagog Natia Popova’nın aynı adlı Rusça ders kitabından çevirisidir. Bazı bölümler İskender tarafından eklenmiş ve Lazcaya çevrilmiştir. İki ciltten oluşan kitap 1. ve 2. sınıflar içindir.

* 1935 Alboni (Alfabe): Laz alfabesini öğretmeye yönelik bir alfabe kitabıdır.

* 1937 Okitxuşeni Supara (Okuma Kitabı): İlkokul 2. sınıfları için hazırlanmış bir ders kitabıdır. “Hayat bilgisi” muadili olan ders konularını içerir. Kitap iki cilt olarak yayımlanmakla birlikte günümüze sadece 2. cildi ulaşmıştır, 1. sınıflar için hazırlandığı anlaşılan 1. cildi ise kayıptır.