« ǯaribaçxuri » Hidroniminin Etimolojisi

ǯaribaçxuri buz gibi sularıyla tanınır

ǯaribaçxuri, Kaçkar Dağlarının Kuzey yamacındaki Cileni Ngola[1] yaylası içerisinde bulunan bir pınarın adıdır. Bu pınar, yaylanın Kaçkar Zirvesi’ne yaslanan üst tarafındaki bir kayanın altından doğar ve eğim boyunca birkaç yüz metre aktıktan sonra Zuğaşk̆ala mevkiinde, Zuğa olarak adlandırılan buzul gölüne dökülür.

Hidronimi[2] ilk kez Kartozia tespit etmiştir.[3] Daha sonraki derlemelerimizde birçok kaynak kişi hidronimi aynı şekilde zikretmiştir.

Bu yazıda söz konusu hidronimin ve özellikle bu hidronimin ikinci unsuru olan baçxur-i kelimesinin etimolojisi hakkında bazı değinimlerde bulunacağız.

ǯaribaçxuri hidronimi birleşik bir kelimedir ve ǯar-i “su; akarsu, dere, pınar” ile baçxur-i kelimelerinden oluşur. İlk unsur olan ǯari, Gür.[4]  ǯqali, Meg. ǯqari ve Doğu Laz. ǯk̆ari kelimesinin Batı Lazcasındaki şeklidir. Bu kelimenin etimolojisine uzun uzadıya değinmeyeceğiz.[5]

Hidronimin ikinci unsuru olan ve bizim bu makalede asıl konumuzu teşkil eden baçxuri ise günümüz Lazcasında sadece bu hidronimde karşımıza çıkan, anlamını bilmediğimiz bir kelimedir.

Kelime Gür. ვერცხლი verʒxli ve Meg. varçxili “gümüş”ün Lazcadaki şeklidir. PKZ’da weré1xl̥- olarak rekonstrukte edilmiştir.[6]

Kelimenin fonolojik geçmişinde PKZ ile Zanca arasındaki temel ses değişmeleri etken olmuştur. Zanca ve PKZ arasında sıkça görülen bu ses olaylarını inceleyelim.

*werʒ₁xl̥- > *varçxur- > baçxur- değişimindeki ses olayları: /*e/ > /a/,  /* ʒ₁/ > /ç/, /*l̥/ > /ur/ ~ /or/ ~ /ir/ ve /*w/ > /b/ değişmeleri ve konsonant önündeki /r/’nin düşmesidir.

PKZ /*e/ > Laz-Meg. /a/ olur.[7]  Temel ses değişmelerinden biridir.

PKZ	Gür.	Laz-Meg.	Anlamı
*meser-	meser-i	masar-i	“kazık”
*me-	me	Ma	“ben”
*lek̆w-	lek̆vi	lak̆vi	“enik”
*tes-	tes-l-i	tas-i	“tohum”
*eks1w-	ekvs-i	*akşw-[8]	“altı (6)”

PKZ /*ʒ₁/ > Laz.-Meg. /ç/ olur.[9] Temel ses değişmelerinden biridir.

PKZ	Gür.	Laz.-Meg.	Anlamı
*ʒ1xwir-	ʒxvir-i	*çxvic-[10]	“burun”
*ʒ1ol-	ʒol-i	*çol-[11]	“zevce”
*z̆eʒ1xl̥-	*z̆eʒxl-[12]	*z̆açxur-[13]	“ateş”
*ʒ1xar-a	ʒxr-a	çxoro	“dokuz (9)”
*oʒ1-	oʒ-i	eç-i	“yirmi (20)”

PKZ’da, özellikle kelime sonunda, önünde bir konsonant bulunan /*l̥/ > Laz.-Meg. /ur/ ~ /or/ ~ /ir/ (…Кl̥-i > …Кur-i ~ …Кir-i ~ …Кor-i) olur.[14]

PKZ	Gür.	Laz.-Meg.	Anlamı
*ʒxeml̥-	ʒxeml-a	ʒxemur-i	“gürgen”
*txaml̥-	tx˹r˺aml-i	txomur-i	“irin”
*isl̥-	isl-i	isir-i	“Carex ssp.”
*zisxl̥-	*zisxl-i[15]	zisxir-i[16]	“kan”
*z̆1ağl̥-	z̆ağl-i	coğor-i	“köpek”

Kelime batı Lazcasında derlendiği için bu ses olayı ile ilgili batı Lazcasına has bir durumu belirtmek gerekir. Batı Lazcasında ve Doğu Lazcasının Viǯe (Fındıklı) Diyalektinde bu tür bir etimolojik geçmişe sahip bazı kelimelerin son hecesindeki /u/ seslisi düşebilir. Buna, bazı kompleks ses olayları da eklenince kelime tanınamaz hale gelir:

PKZ	Xopa-Arkabi-Megrelce	Viǯe-Art̆aşeni-Atina	Anlamı
*ʒxeml̥-	ʒxemur-i	ʒx˹r˺emb-i	“gürgen”
*txaml̥-	txomur-i	tx˹r˺omb-i	“irin”
*ʒ1leml̥-	çelamur-e/i	çelamb˹r˺-i	“gözyaşı”
*tapl̥-	topuri	topri/torpi	“bal”
*ǯ1abl̥-i	ç̆ubur-i	ç̆ubr-i/ç̆urb-i	“kestane”
---	mʒxuk̆ubur-i	ǯilik̆rumb-i	“suteresi”

Ancak bu ses olayı, bu tür kelimelerin hepsinde görülmez: daçxur-i, palur-i, osur-i, oşkur-i vs. Bunun başlıca nedeni /u/ düşmesi sonucu /r/ sesinin /u/ önündeki sese birleşip birleşememesidir. Bunun yanı sıra kelimenin hece sayısı da önemlidir.

baçxuri kelimesi bu açıdan daçxuri’ye tam olarak benzemektedir. Batı Lazcasında daçxuri kelimesinin /u/ düşmesi olayına maruz kalmadığı örneğinden hareketle baçxuri’de de böyle bir ses olayının olamayacağı rahatlıkla söylenebilir.

PKZ /*w/ > Laz.-Meg. bazen /b/ olur. Diğerleri kadar yaygın bir ses olayı değildir.

PKZ	Gür.	Laz.-Meg.	Anlamı
*waʒ1-	vaʒ-i	boçi	“koç”
*wenax-	venax-i	binex-i	“asma; üzüm bağı”
*xew-	xev-i	xab-i	“dere”
*̆tqaw-	t̆qav-i	t̆qeb-i	“deri, post”

Konsonant önündeki /r/ düşmesi. Daha çok iç hecede ünlüden sonra, konsonant kompleksinden önce gelen /r/ sesinin Lazcada ve özellikle Lazcanın batı diyalektinde düştüğü, bazen de yerini /n/ sesine bıraktığı görülmektedir.

markval-i         makval-i         “yumurta”

marçxa            maçxa             “sığ su; şelale”

marz̆gva          maz̆gva            “sol (taraf)”

borcg-i             bocg-i              “çatal ağaç”

Bu ses olayları, Zanca ile PKZ arasındaki temel ses değişmelerinden bazılarıdır ve bu değişmeler hakkında pek çok örnek ve materyale ilgili kaynaklarda rastlanabilir.[17]

Meg. varçxil-i < *varçxur- türevinde /u/ > /i/ ve /r/ > /l/ değişimleri söz konusudur. Bu ses olaylarından ilki günümüz Lazca ve Meg.’sinde sıkça görülür: daçxur-i/daçxir-i “ateş”, mç̆k̆ud-i/ ˹m˺ç̆k̆id-i “mısır ekmeği”, t̆ubu/t̆ibu “ılık, sıcak” vs. İkinci ses olayı ise özellikle etimolojik geçmişi *…Кl̥-i bitimli bir kelime için oldukça yadırganabilecek bir durumdur. Zira son heceleri …ur-i, …ir-i, …or-i şeklinde biten kelimelerin özellikle konsonantlarında bir değişim olması zordur. Belli ki bu örnek bir istisnadır ve belki de /r/’lerden kaynaklı bir disimilasyonun ya da Krt. varʒxli formunun bir sonucudur.

Ancak Klimov’un bu kökle ilgili gördüğü Meg. barçxal-an-s “parlıyor, kıvılcımlar çıkarıyor” fiilinde, kelimenin son hecesinin al, incelediğimiz Laz. kökün ur ve Meg. muadilinin il şeklinde bitmesi kelime kökünün aslen barçx-, bu unsurların da çeşitli ekler olabileceği şüphesini uyandırmaktadır.

Kelime hakkındaki genel bilgilerimize devam edelim. Svancada kullanılan warçxil “gümüş; para, akçe” kelimesi Meg’den ödünçlenmiştir.

Kafkas dillerinde “gümüş” anlamına gelen Avarca гIарац [Řarats], Lakça арцу [artsu], Dargva арц [arts], Tabasarca арс [ars], Arg. арси [arsi], Ermenice արծաթ artsat’  kelimeleri ile PIE *ar(e)-ĝ- kökü bu kelimeyle ilgili görülmüştür.[18]

Sonuç olarak hidronim içinde geçen baçxuri kelimesi, günümüz Lazcasında unutulmuş olmakla beraber “gümüş” anlamına gelmektedir. Bu kelime Ardeşen’e özgü bir form olup, Hopa taraflarında *baçxiri formunun beklenmesi gerekir. Bu hidronim de “gümüş suyu/pınarı” diye Türkçeye çevrilebilir. Buna benzer bir hidronime Megrelya’da da rastlanır: T̆obavarçxili.

Kaynakça

კარტოზია, გურამ: ლაზური ტექსტები II. გამომცემლობა “მეცნიერება”. თბილისი, 1993.

ფენრიხი, ჰ. - ზურაბ სარჯველაძე: ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბილისი, 1990.

ფენრიხი, ჰ. - ზურაბ სარჯველაძე: ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისი, 2000.

ჩიქობავა, არნ.: შედარებითი ლექსიკონი,  ჭანურ-მეგრულ-ქართული. სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალის გამომცემლობა. ტფილისი, 1938.

KLIMOV, Georgj A.: Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Editors: Werner WINTER, Richard A. RHODES, Mouton de Gruyter, Berlin - New York, 1998.

КЛИМОВ, Г.: Этимологический словарь Картвельских языков. Москва, 1964.

МАРР, Н.: Грамматика чанского (лазского) языка с хрестоматиею и словарем. СПБ. Москва, 1910.

---

[1] Bu yayla Ğvandi (Çayırdüzü) ve Mek̆alesk̆iriti (Dikkaya) köylerinin ortak tasarrufundadır.

[2] Hidronim: Onomastik’in akarsu, göl, deniz vb. gibi su ile ilgili unsurların adını inceleyen dalı.

[3] Kartozia s. 364.

[4] Kısaltmalar: Gür. – Gürcüce, Meg. – Megrelce, Laz. – Lazca, PKZ – Proto-Katrtvelo-Zan Dili, Zan – Zanca (Megrelo-Laz Dili).

[5] Penrixi-Sarcvelaz̆e, Klimov, Çikobava ilgili maddeler.

[6] Klimov kelimeyi werʒ₁xl̥- (1964 s. 83; 1998 s. 52), Penrixi-Sarcvelaz̆e weʒ₁xl-/werʒ₁xl- şeklinde rekonstrukte eder (1990 s. 124).

[7] Penrixi-Sarcvelaz̆e 1990 s. 14.

[8] Modern Laz. anşi/aşi, Meg. amşvi.

[9] Penrixi-Sarcvelaz̆e 1990 s. 18.

[10] Çağdaş Laz. çxvindi/çxindi, Meg. çxvindi, Gürcücenin Guria diyalektine bir Zanizm olarak: ʒxvinca ‘büyük burunlu’.

[11] Çağdaş Laz. ve Meg. çili.

[12] Çağdaş Gür. ʒeʒxli.

[13] Çağdaş Laz. daçxuri/daçxiri, Meg. daçxiri.

[14] Penrixi-Sarcvelaz̆e 1990 s. 21.

[15] Çağdaş Gür. sisxli.

[16] Laz. diʒxiri/dinʒxiri, Meg. zisxiri.

[17] Penrixi-Sarcvelaz̆e 1990 s. 12-22.

[18] Klimov 1964 s. 18.