 |
| İskender Chitaşi, Bakü 1930 |
İskender Tzitaşi, Iskender Ǯitaşi
Rusça: Искандер Циташи Теймуразович İskander Tsitaşi Teymurazoviç (d. Ekim 1904
Viçe - Osmanlı İmparatorluğu — ö. 22 Haziran 1938 Tiflis - Gürcistan SSC) Laz
Dilbilimci, eğitmen, yazar ve aktivist.
İlkokula Viçe (Fındıklı)'de
başladı. Rusya'da gurbetçilik yapan babasının ve amcasının yanında giderek
tahsiline burada devam etti. İlk öğrenimini Rusya'nın değişik şehirlerinde;
Batum, Kutaisi ve Voronej'de tamamladı. Komünist olan amcasının da etkisiyle bu
fikre gönülden bağlanmış ve bütün hayatını idealist bir Komünist olarak
yaşamıştır. Birinci Dünya Savaşıyıllarında, yaşı küçük olmasına rağmen
amcasıyla birlikte Kızılordu'ya girdi. 1921'de Mamisson Geçidi harekatına
katıldı. 3. ve 2. topçu alaylarında savaştı.
1922'de askerlik yaşı
tutmadığından ordudan terhis edildi ve tahsil için Moskova'ya gönderildi.
Burada ve Kafkasya'da pek çok Pioner teşkilatının kuruluşunda yer aldı. 1924'te
Gürcüstan Komsomolunun Merkezi Komitesi Chitaşi'yi Güney Osetya’ya Pioner teşkilatı
oluşturmak için gönderildi, orada 1927'yılına kadar vilayet Pioner bürosunun
başkanı ve vilayet komitesi bürosunun üyesi olarak kaldı. Aynı yıl Gürcüstan
Lenin Komünist Gençler İttifakı (LKGİ) Merkezi Komitesi Chitaşi'yiAcaristan'a
Lazlar arasında çalışmaya göndermiş, burada Vilayet Komitesinin Zaçoroh
(Çoruh'un batı bölgesi) ilçesinde eğitici, sonraysa Gürcistan LKGİ Acaristan
Vilayet Komitesinin informasyon şubesi müdürü ve ajitasyon-propaganda şubesi
müdür muavinliği görevinde çalıştı.
1928'de Vilayet Komitesi
Chitaşi'yi Bilimsel Araştırmalar Doğu Halkları Milli ve Etnik Medeniyetler
Enstitüsü'ne yüksek tahsil için gönderdi ve burada aspirant (Lisans üstü) oldu.
Enstitüde Nikolay Marr'ın derslerini takip etti ve bizzat onun rehberliğinde
Lazca çalışmalarına katıldı. Marr'ın Yafetoloji adını verdiği dilbilim kuramı
üzerine çalıştı.
 |
| Chitaşi'nin Azerbaycanlı eşi Yusufzade-Chitaşi |
1929 yılının yazında Gürcistan
Komünist Partisi Vilayet Komitesinin milli azınlıklar sektörü Chitaşi'yi,
Türkiye'ye kitleler halinde göç eden Abhazya Lazının göçünü durdurmak amacıyla
Lazlar arasında çalışmak üzere görevlendirdi.
1929 başında Gürcistan ve
Abhazya'daki Lazlarla birlikte Nikolay Marr'ın analitik yöntemi model alınarak,
değiştirilmiş Latin karakterlere sahip, ilk Lazca alfabeyi hazırladı. Bu
alfabenin kullanıldığı, Lazcanın ilk gazetesi Mçita Murutsxi (Kızıl Yıldız)'yi,
Muhammet Vanlişi, Rıza Bibinoğlu, Helim Hazirişi ve Nazım Kurtoğlu ile birlikte
7 Kasım 1929 Perşembe günü yayınladı. Bizzat Mustafa Kemal'in emriyle
Türkiye'ye sokulması yasaklanan gazete, Türkiye'den gelen tepki üzerine ikinci
sayıdan sonra kapanmıştır.
1930 Mayısında Sovyet Doğu
Halkları Enstitüsü'nde tekrar tahsile başladı. Bu dönemde Hasan Xelimişi,
Mehmet Aşık gibi Laz gençleriyle tanıştı.
1931 yılı Ocağında Bilimler
Akademisi Başkanlık Heyetinin kararı ile Tiflis şehrine, Kafkas Tarih-Arkeoloji
Enstitüsü'ne gönderildi. Burada Kafkas Tarih-Arkeoloji Enstitüsü'nün
Transkafkasya Tarih-Arkeoloji Enstitüsü'ne, sonra Kafkasoloji Enstitüsüne, daha
sonra ise SSCB Bilimler Akademisi Transkafkasya Şubesi'ne çevrilmesine katıldı.
Burada 1. dereceli araştırmacı unvanını aldı.
 |
| Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin Türkiye'ye sokulmasını yasaklayan Atatürk imzalı bakanlar kurulu kararı. |
Transkafkasya Şubesi'nin kararı
ile Azerbaycan’ın talebi doğrultusunda Bakü’ye Azerbaycan Dil, Edebiyat ve
Sanat Enstitüsü'ne araştırmacı ve aspirantlara dilbilim eğitmeni olarak
gönderildi.
Burada 4 Ocak 1933 yılına kadar
çalıştıktan sonra 15 Ekime dek, Bilimler Akademisi Transkafkasya Şubesi
Azerbaycan Bölümünde önce dil seksiyonunun, sonra dil sektörünün başkanlığını
yaptı.
Tümbirlik Komünist Partisi
Transkafkasya Komitesi'nin okul birimi kararı ile 1933 Aralık ayında Lazca ders
kitapları hazırlamak üzere Sohum'a gitti. Burada üç ay çalışarak ilk Lazca ders
kitaplarını hazırladı.
Aynı yıl Bakü'ye dönerek
Kafkasoloji Enstitüsü'nde çalışmaya başladı. 1935 yılının Mayısından 1936
yılının Mayısına kadar aynı enstitünün Lazoloji Seksiyonu'nun başkanı ve dil
sektöründe de araştırmacı olarak çalıştı.
Bu arada Enstitü bünyesinde Dağıstan
dilleri olan Tsakhur ve Udi dilleri için alfabeler hazırladı.
Chitaşi en büyük politik
destekçilerinden Nestor Lakoba'nın Aralık 1936'da ölümünden sonra, Gürcistan'ın
önde gelen bilim adamalarıyla Laz dili ve Laz sorunu hakkında fikir ayrılığına
düştü ve istenmeyen adam durumuna geldi. Özellikle meslektaşı olan ve aynı
enstitüde birbirlerine rakip olarak çalıştıkları Arnold Çikobava (1898-1985)
ile olan gerginlik giderek büyüdü. Gürcistan’ın en saygın akademisyenlerinden
biri olmakla birlikte Lazcaya özel bir ilgi duyan Çikobava Lazcanın edebi bir
dil olarak yaşatılması ve Latin kökenli Lazca alfabe konularında Chitaşi ile
taban tabana zıt düşmüştü. Çikobava, Lazcanın "ev dili" olarak
kalmakla birlikte, Lazlar için edebi dilin Gürcüce olmasını, Lazcanın
yazılacaksa Gürcü Alfabesi ile yazılması gerektiğini ve Latin alfabesinin terk
edilmesini savunuyordu.
Bu gerginlik Gürcü milliyetçiler
ve onların politik bağlantıları ile İskender’in arasını açmıştır. Özellikle
alfabe konusundaki fikir ayrılığı o dönem SSCB'deki konjonktürün de bir
yansımasıydı. Abhazya’da 1926’da Nikolay Marr tarafından oluşturulan Latin
temelli Abhaz alfabesi revize edilerek 1938'e kadar kullanılmış, aynı yıl Gürcü
bilim adamlarının baskısıyla değiştirilerek yerine Çikobava ve ekibinin
hazırladığı Gürcü Alfabesini getirildi. Sovyetlerde Alfabenin Latinleştirilmesi
1922 yılında başlayan bir eğilimdi ve 1936’da bu politikadan vazgeçilinceye dek
Sovyetler'deki pek çok azınlık dili için Latin alfabeleri oluşturulmuştu.
1936’dan sonra bu alfabeler Kirillerştirildi. Ancak Gürcistan kendi hakimiyet
alanında Kirilleştirme yerine Gürcüleştirmeyi başardı. Bunda Gürcistan'ın
Sovyet iktidarındaki özel konumu, Stalin ve Beria'nın Gürcü olması gibi
faktörler etkili olmuştur.
Muhtemelen bir tehlike olarak
gördüğü Chitaşi'yi ortadan kaldırmak üzere Çikobava'nın talebi ve Beriya'nın
emriyle Chitaşi hakkında 10 Haziran 1938'de, Stalin ve Molotov imzalı
"Gürcistan SSC’nde SSCB Yüksek Mahkemesi Askeri Heyeti tarafından yargılanmaya
tabi kişiler listesi"ne alındı.
21 Haziran 1938’de Troyka'da
yargılandı idam cezasına çarptırıldı, cezası 22 Haziran Çarşamba günü Tiflis'te
infaz edildi.
Mahkeme tutanağında Chitaşi'nin
ölüm cezasına çarptırılmasına sebep olan suçu "İncelenen dosyalar, kişinin
Abhazya'daki Laz halkı arasında casus, isyancı, terörist, yönlendirici
faaliyetler yürüten bir organizasyonun aktif üyesi olduğu yönündeki suçlamaları
haklı çıkarmaktadır. Bu organizasyonun ilerideki lideri olan kişi, Türk
istihbaratı yararına yönlendirici, zarar verici ve casus faaliyetler
yürütmüştür." şeklinde açıklanmıştır. Tutanağa "Kişi suçunu kabul
etmiştir." notu düşülmüştür.
“Büyük Terör” olarak adlandırılan
1936-38 döneminde Gürcistan SSC'de özellikle Abhazya kökenli 43 Laz aynı ya da
benzer gerekçelerle idam edilmiştir.
 |
| Mç̆ita Muruʒxi gazetesinde kullanılan Lazca alfabe. |
Lazuri Alboni (Laz Alfabesi)
Chitaşi 1929 yazında ilk Lazca dil
kurultayını Abhazya'da toplamış ve burada Nikolay Marr'ın geliştirdiği analitik
yöntemle Latin alfabesi esaslı ilk Lazca alfabeyi oluşturdu. Ancak bir yıl
sonra, bu alfabeyi Türk ve Azeri alfabelerini de dikkate alarak revize etmiş ve
ölümüne kadar SSCB'de gerek ders kitaplarında gerekse Laz okullarında okutulan
alfabeyi geliştirmiştir. Bununla birlikte, Çikobava gibi Gürcü bilim adamları,
bu alfabeyi görmezden gelerek Gürcü alfabesini kullanmışlardır.
 |
| Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin 1. sayısı, 1929. |
Mç̆ita Muruʒxi Gazetesi (Kızıl
Yıldız)
Chitaşi'nin Muhammet Vanlişi, Rıza
Bibinoğlu, Helim Hazirişi ve Nazım Kurtoğlu ile birlikte Abhazya'nın Sohum
kentinde, Abhazya Komünist Partisi Merkez Yürütme Kurulu'nun yayın organı
olarak çıkmaya başlayan gazete, Lazcanın da ilk gazetesidir. Sadece iki sayı
yayınlanabilen gazetenin birinci sayısı 7 Kasım 1929 Perşembe günü, İkinci
sayısı ise Aralık 1929'da çıkmıştır. Bizzat Mustafa Kemal'in emriyle Türkiye'ye
sokulması yasaklanan gazete, Türkiye'den gelen tepki üzerine ikinci sayısından
sonra kapanmıştır.
Mç̆ita Lazistani (Kızıl
Lazistan) Kolhozu
Abhazya'dan kitleler halinde göç
eden Lazlara iş imkanı sağlamak üzere Oçamçire yakınlarındaki Skurça vadisinde
kurulmuş bir kolhozdur. Bu kolhozun bir benzeri Abhazya'daki Bzip Vadisinde de
kurmuşlardır. Chitaşi'nin kurucularından olduğu kolhoz bir süre sonra
dağılmıştır. Kolhoz adından ötürü Türkiye istihbaratı tarafından tehdit olarak
görülmüş ve bazı ajanlarla kolhozun dağıtılması için çalışmıştır.
Laz Okulları
Abhazya'da ve Acaristan'ın Sarpi
köyünde 1933'te açılıp aralıklarla 1936'ya kadar Lazca eğitim veren okullar. Bu
okullarda Chitaşi ve ekibi tarafından hazırlanmış Lazca ders kitapları
okutulmuştur. Okullar Gürcistan'ın baskısıyla bazı şahitliklere göre "bu
kadar Lazca öğrendiğiniz yeter, artık biraz da Gürcüce öğrenin" diyerek
Gürcüceye dönüştürülmüştür.
Lazca Ders Kitapları
 |
| Alfabe kitabı "Alboni" 1935 |
Chitaşi ve ekibinin 1932-1937
yılları arasında Laz okullarında okutulmak üzere hazırladığı ders kitapları
şunlardır:
* 1932 Çquni Çhara – Albonişi
Supara (Yazınımız - Alfabe Kitabı): Laz çocuklarına anadillerinde okuma-yazma
öğretmeyi amaçlayan bir kitaptır. İlk Lazca ders kitabıdır.
* 1933 Oxesapuşi Supara (Hesap
Kitabı): Rus matematikçi ve pedagog Natia Popova’nın aynı adlı Rusça ders
kitabından çevirisidir. Bazı bölümler İskender tarafından eklenmiş ve Lazcaya
çevrilmiştir. İki ciltten oluşan kitap 1. ve 2. sınıflar içindir.
* 1935 Alboni (Alfabe): Laz
alfabesini öğretmeye yönelik bir alfabe kitabıdır.
* 1937 Okitxuşeni Supara (Okuma
Kitabı): İlkokul 2. sınıfları için hazırlanmış bir ders kitabıdır. “Hayat
bilgisi” muadili olan ders konularını içerir. Kitap iki cilt olarak
yayımlanmakla birlikte günümüze sadece 2. cildi ulaşmıştır, 1. sınıflar için
hazırlandığı anlaşılan 1. cildi ise kayıptır.